» Sposoby definiowania frustracji
Sposoby definiowania frustracji, stresu i sytuacji trudnej : Hans Selye, twórca znanej teorii stresu opublikowanej w 1936 roku, uważa stres za zjawisko biologiczne, stanowiące niespecyficzny sposób reakcji organizmu na jakiekolwiek stawiane mu wymagania : fizyczne, psychiczne lub somatyczne, które mogą być traktowane jako następstwo każdego, pozytywnego lub negatywnego zdarzenia, wobec którego staje człowiek.
A zatem, wbrew rozpowszechnionym poglądom stres nie wiąże się tylko z przykrymi przeżyciami, ale może być przeżyty także przez człowieka, który niespodziewanie zakochał się.
Pojęcie stresu nie jest jednoznaczne i dlatego w różny sposób bywa definiowane i wyjaśniane. Można wykazać trzy odmienne sposoby określenia stresu, które niekoniecznie muszą się wzajemnie wykluczać.
– pierwsze podejście traktuje stres jako odpowiedź organizmu na szkodliwe bodźce albo inaczej, jako reakcję na jakiekolwiek wymagania fizyczne lub psychiczne, stawiane organizmowi
– drugie podejście opisuje stres z punktu widzenia oddziaływań środowiska ( otoczenia ) i w ten sposób traktuje stres jako różnego rodzaju sytuacje trudne
– trzecie podejście, które rozwinęło się stosunkowo późno ujmuje stres jako reakcję wynikającą z braku „odpowiedzialności” pomiędzy jednostką a jej otoczeniem ( środowiskiem ) biologicznym i ( lub ) społecznym
O sytuacji trudnej ( stresie psychologicznym ) mówimy wtedy, gdy brak jest odpowiedzialności pomiędzy zadaniem, czynnościami i warunkami zewnętrznymi i/lub wewnętrznymi człowieka. Na przykład, kiedy małe dziecko próbuje bez powodzenia wydostać się z łóżeczka otoczonego ochronną siatką, to można powiedzieć, że mamy tu do czynienia z sytuacją braku odpowiedzialności pomiędzy pragnieniem dziecka, czyli wydostaniem się na zewnątrz, warunkami określonymi istnieniem przeszkody ( w postaci siatki ) oraz słabością fizyczną dziecka i wreszcie czynnościami, jakie potrafi ono wykonać ( są one niewystarczające do pokonania przeszkody ). O sytuacji trudnej możemy powiedzieć, że jest trudna obiektywnie, jeżeli warunki przewyższają stopniem trudności okoliczności normalne dla określonego działania. Są to sytuacje trudne dla wszystkich ludzi np. powódź, katastrofa, brak żywności w kraju itp. sytuacją trudną subiektywnie może być taka, kiedy mimo normalnych warunków człowiek nie jest w stanie zaspokoić swoich potrzeb czy osiągnąć zamierzonego rezultatu w swoim działaniu.
Najczęściej wymienia się następujące rodzaje sytuacji trudnych : deprywacja, przeciążenie, utrudnienie, zagrożenie i specyficzne sytuacje trudne określane jako konflikty motywacyjne ( wszystkie stanowią obciążenie dla człowieka ).
Deprywacja to taka sytuacja, kiedy brakuje lub jest znacznie ograniczony dostęp do podstawowych czynników niezbędnych do normalnego funkcjonowania, do zaspokojenia potrzeb biologicznych np. brak tlenu, wody, pokarmu, wrażeń zmysłowych, snu itp., albo potrzeb psychicznych np. sytuacja izolacji, osamotnienia, pokrzywdzenia itp. Warto wiedzieć, że długotrwała i bardzo silna deprywacja ( także potrzeb psychicznych ) może doprowadzić do śmierci organizmu. Szczególnym rodzajem deprywacji jest zanik wartości i związana z nim utrata poczucia sensu życia ( w skrajnych sytuacjach stanowi to jedną z przyczyn zamachów samobójczych).
Przeciążenie to położenie, w którym stopień trudności zadania jest na granicy możliwości fizycznych, umysłowych lub wydolności nerwowej człowieka ( np. długotrwały i intensywny wysiłek umysłowy, praca w hałasie, wyczerpująca praca fizyczna ). Długotrwałe działanie w takich warunkach prowadzi do znużenia, zmęczenie, zniechęcenia lub wyczerpania.
Utrudnienia to okoliczności, w których możliwość wykonania zadania zostaje zmniejszona na skutek pojawiających się braków przedmiotowych np. brak narzędzia do wykonania pracy, albo braków informacyjnych takich jak brak wiedzy czy konkretnej informacji. Utrudnienie mogą także stanowić przeszkody fizyczne ( np. zamknięte drzwi ) lub społeczne ( takie jak opinia środowiskowa, normy grupowe itp. ). Specyficznym rodzajem przeszkody jest przeciwdziałanie polegające na próbie czynnego uniemożliwienia danej czynności np. ściągania podczas egzaminu.
Zagrożenia natomiast to takie sytuacje, w których pojawia się niebezpieczeństwo utraty jakiejś cenionej przez jednostkę wartości np. życia lub zdrowia ( zagrożenie fizyczne ), albo pozycji społecznej, dobrej opinii, uznania itd. W sytuacjach zagrożenia człowiek pragnie usunąć niebezpieczeństwo lub uciec przed nim. Motywacja ta jest zazwyczaj silna i towarzyszy jej lęk, tak że myślenie i działanie są często zdezorganizowane i mało skuteczne. Zmiany w procesach emocjonalno – motywacyjnych powodują niekiedy, że człowiek zachowuje się w sytuacji skrajnego zagrożenia w sposób, który nie tylko nie zmniejsza ale może nawet zwiększyć stopień jego osobistego zagrożenia np. człowiek znajdujący się w mieszkaniu ogarniętym pożarem, pod wpływem przerażenia może ratować siebie, podejmując próbę opuszczenia mieszkania przez okno, narażając się tym samym na niebezpieczeństwo śmierci związanej z upadkiem z pewnej wysokości.
Specyficznymi sytuacjami trudnymi są konflikty motywacyjne polegające na występowaniu sprzecznych dążeń tej samej osoby albo konieczności dokonania wyboru pomiędzy dwoma celami lub dwiema sytuacjami o jednakowej wartości pozytywnej lub negatywnej. Są to konflikty typu „dążenie – dążenie” , „unikanie – unikanie” oraz „dążenie – unikanie”. W pierwszym przypadku człowiek zmuszony jest dokonać wyboru pomiędzy dwoma celami lub sytuacjami o wartości pozytywnej, przy czym tylko jedna może być zrealizowana ( np. mając określoną sumę pieniędzy do dyspozycji może wydać ją na zakup tylko jednej rzeczy ). Proces podejmowania decyzji może trwać dosyć długo i wiązać się z trudnościami, ale gdy decyzja zostanie podjęta konflikt ulega w zasadzie rozwiązaniu. W drugiej sytuacji dokonujemy wyboru pomiędzy dwoma celami lub sytuacjami o wartości ujemnej ( np. człowiek chory może poddać się operacji albo też nie zgodzić się na nią i zaryzykować pogorszenie stanu zdrowia ). Proces podejmowania decyzji trwa w tym przypadku długo i towarzyszy mu wzrost napięcia emocjonalnego. Podjęcie decyzji nie jest jednoznaczne z rozwiązaniem konfliktu, bowiem atrakcyjność odrzuconego rozwiązania zaczyna wzrastać a wybranego maleć. Powoduje to tendencję do zmiany decyzji i wyboru rozwiązania wcześniej odrzuconego. W ten sposób konflikt może przeciągać się, a człowiek próbuje realizować jakieś cele „zastępcze”, zyskując doraźnie ulgę. Ponieważ jednak pierwotny konflikt nie został rozwiązany, a czasem nawet uległ nasileniu, może doprowadzić do zaburzeń zachowania się jednostki. W podanym wyżej przykładzie pacjent oczekujący na operację może zastanawiać się, czy nie byłoby lepiej odłożyć zabiegu. Ten pomysł wydaje mu się tak bardzo atrakcyjny, że zmienia decyzję i wycofuje zgodę na operację. Wraz z upływającym czasem zaczyna mieć jednak coraz więcej wątpliwości, aż wreszcie dochodzi do wniosku, że operacja jest lepszym rozwiązaniem, ponieważ daje jakieś szanse wyzdrowienia. Niekiedy może wybrać trzecie rozwiązanie np. wykorzystać niekonwencjonalny sposób leczenia, co doraźnie znowu przynosi ulgę, ale zasadniczy problem pozostaje nie rozwiązany. Stanowi wtedy źródło często długotrwałego napięcia związanego z niepewnością co do trafności decyzji o odłożeniu zabiegu i jej możliwych następstw dla stanu własnego zdrowia. Jak łatwo się domyśleć, konflikt taki może doprowadzić w skrajnych przypadkach do nerwicy. W trzecim z wymienionych konfliktów ten sam cel ( sytuacja ) ma dla człowieka wartość zarówno pozytywną, jak i negatywną ( np. wizyta u dentysty ). W miarę zbliżania się terminu wizyty rośnie zarówno siła tendencji pozytywnej ( „chciałbym mieć zdrowe zęby” ), jak i tendencji do unikania kontaktu z dentystą ( „zabieg może być przecież bolesny” ), przy czym przyrost siły unikania jest szybszy niż przyrost siły przyciągania. Cel wydaje się atrakcyjny dopóki jest oddalony, w miarę zbliżania się do niego atrakcyjność celu zmniejsza się, a dominujące stają się te elementy, które powodują tendencję unikania ( w tym przykładzie ważniejsze od wyleczonych zębów może okazać się pragnienie uniknięcia bólu związanego z zabiegiem). W konsekwencji człowiek może w ostatniej chwili zrezygnować z wizyty. Konflikt tego rodzaju dobrze chyba opisuje popularne powiedzenie „chciałbym i boję się”, jakkolwiek odnosi się ono do nieco innej sytuacji… Konflikty typu „dążenie – unikanie” powodują niekiedy to, że ludzie nie mogą zrealizować ważnych dla nich celów życiowych zwłaszcza takich, które oprócz korzyści mogą równocześnie stanowić źródło zagrożenia.
